THE POLITICAL BUILDING OF EUROPE

Europa camiña cara á súa unidade política, cara á constitución dun único Estado ou Federación, que se converterá na primeira potencia económica e política do mundo. A Unión será un Estado multinacional, abrindo así unha nova etapa no eido das relacións internacionais e no da organización interna dos Estados. Europa pode construírse a partir dos estados xa existentes (De Gaulle foi o gran defensor do que chamou l’Europe des patries, é dicir, a Europa dos Estados), sobre os distintos pobos ou nacións[i], ou a partir da vontade política dos cidadáns, individualmente. Para Barreiro Rivas, a idea da Europa postnacional de Habermas (2000), quizais debe traducirse como a da Europa postestatal, porque segundo Barreiro
“todos os cambios que se están operando no mapa da Europa occidental apuntan moito máis cara á relativización do Estado (que é tanto como dicir a súa desnaturalización) que cara á desaparición das características morfolóxicas nas que se asenta a conciencia da nacionalidade” (Barreiro, 2004:31).

Habermas augura a fin das nacións e dos estados-nación tal e como os coñecemos hoxendía, artefactos tipicamente decimonónicos e xa anquilosados. Outros autores concordan con el en que a nova xeira política vai pór en cuestión os marcos territoriais de decisión forxados ao abeiro das vellas concepcións políticas (Barreiro, 2004:40). Autores como Jauregui e Nagel van máis aló e sinalan que xunto á desaparición do concepto de Estado-nación estamos a vivir un proceso de potenciación das nacións sen Estado e máis das rexións no novo marco europeo. Ademais, a actual globalización financeira e económica[ii] non respecta fronteiras estatais, o que pode ser aproveitado polas nacións sen estado que saiban especializarse e presentarse como modernas e flexíbeis. Mesmo existen fundacións (como a Foundation Europe of Cultures) que defenden a diversidade cultural como posíbel estímulo para o crecemento económico. No novo escenario europeo, a estratexia política das nacións sen Estado muda, necesariamente. En palabras de Gurutz Jáuregi:
“El objetivo de las reivindicaciones nacionales no debería ir dirigido tanto a la constitución de un Estado nacional, sino a la obtención de un poder político propio suficiente para estructurar su convivencia interna y regular sus relaciones externas con otras naciones o colectividades” (Jáuregi, Gurutz: La nación y el estado nacional en la perspectiva de la Unión Europea, 476).

Con todo, ante o novo tempo que fai tremer os vellos conceptos de nación e estado, Habermas pregúntase: ¿pode a democracia, tal como se desenvolveu no Estado Social, manterse e desenvolverse máis aló das fronteiras nacionais? (Habermas, 2000:9). O alemán propón a construción de novas unidades sociais (podemos chamalas igualmente nacións) baseadas en valores tipicamente democráticos, como a liberdade individual[iii], a solidariedade ou a igualdade de oportunidades. Deste xeito, as novas nacións non estarían xa construídas sobre referentes obxectivos (lingua, territorio) senón sobre valores máis universais, dun xeito semellante a como se configura a nación norteamericana dende 1776, ou como propuña o espírito da Revolución Francesa. Ademais, unha alternativa á euforia desatada pola política neoliberal podería consistir en atopar unha fórmula de proceso democrático que fose máis aló do Estado-Nación. Actualmente, as sociedades existentes, baseadas no Estado-Nación, pero superadas nas súas capacidades polas distintas bagas de desnacionalización, non teñen máis remedio que “abrirse” a unha sociedade mundial que se lles impuxo a través da economía (Habermas, 2000:84).

Estas reflexións son moi oportunas para o proceso de state-building e de incipiente nation-building europeo, no momento en que os politólogos buscan ansiosamente non-majoritarian sources of legitimacy (fontes de lexitimación non baseadas no principio da maioría) para a Europa do futuro. Fai falla unha conciencia de pertenza común que faga posíbel que aqueles “asociados e unidos libremente” se identifiquen entre eles como cidadáns (Habermas, 2000:33). Habermas fálanos do patriotismo constitucional, o que outros identifican sobre todo co novo patriotismo europeo; o pensador fala de incorporar novos referentes para a construción simbólica das nacións e das sociedades, necesaria para o normal funcionamento da democracia, polos valores de solidariedade e unidade que aporta. A mobilización política dos “súbditos” esixe primeiro a integración cultural dunha poboación heteroxénea. Este desideratum satisfaino a idea de nación, con cuxa axuda os membros dun Estado constrúen unha nova forma de identidade colectiva que vai máis aló das lealdades adquiridas dende o nacemento (Habermas, 2000:88). O simbolismo cultural dun pobo produce unha unidade imaxinaria e lles proporciona aos habitantes do mesmo territorio estatal (que até daquela só posuían identidade abstracta mediada xuridicamente) a conciencia de pertencer a algo común. Só a construción simbólica dun pobo fai do Estado moderno un Estado nación.
Con todo, a constitución dunha unión política europea completa, mesmo cando esta unión xere riscos de identificación que vaian construíndo unha identidade nacional europea, non significará necesariamente a automática desaparición das previas identidades nacionais. Para Barreiro, seguirán pervivindo
“moitos dos elementos de autoidentificación que estruturan as amplas colectividades que subxacen á Europa dos Estados, coa mesma lóxica coa que Stein Rokkan descubriu a formación das grandes correntes identitarias que precederon á aparición dos Estados-nación” (Barreiro, 2004:32).

O proceso que estamos a vivir e que nos encamiña cara á coexistencia dunha identidade colectiva europea xunto ás actuais identidades nacionais non é novo, e na historia de Europa atopamos varios exemplos de experiencias semellantes. Unha delas é a da propia Gran Bretaña, na que xunto ás identidades nacionais inglesa, galesa e escocesa existe unha innegábel identidade británica. Do mesmo xeito, durante o século XIX, no Imperio Austro-Húngaro, políticos e pensadores austríacos, checos e doutras nacións (Palacky, Rieger, Kramar, así coma os intelectuais socialdemócratas e socialistas) querían converter a Austria nunha federación multinacional de grupos nacionais e nacións politicamente independentes. Igualmente, o líder nacionalista checo Masarik soñaba con crear un estado checoslovaco multinacional, no que convivisen checos, eslovacos, alemáns e ucraínos, nunha caste de Suíza centroeuropea. Porén, a construción dunha identidade paneuropea pode non significar a fin dos conflitos entre identidades existentes no interior da Unión, pois en principio o feito de que dúas identidades colectivas sexan subsumíbeis nunha de orde superior non as priva da súa relación de incompatibilidade. Autores como Pérez-Agote reforzan esta opinión, ao sinalar a posibilidade da existencia de varias identidades nacionais superpostas:
“Una identidad colectiva puede estar en relación de alteridad con otra, siendo en principio incompatible con ella, pero pudiendo en ciertas situaciones darse una cierta subsunción de ambas en una identidad colectiva común de orden superior que implica el paso a la latencia de las dos identidades colectivas en relación de alteridad y la puesta en funcionamiento de otra identidad colectiva de superior orden que subsume a las dos primeras” (Pérez Agote, Alfonso: Modelo fenomenológico-genético para el análisis comparativo de la dimensión...; 311).

Porén, o certo é que aínda non podemos falar dunha sociedade civil europea. Os pais da Europa unida, como Jean Monnet, profetizábana e crían que a integración económica, cun mecanismo case automático, produciría novas alianzas transnacionais entre grupos subnacionais, de clase, e de presión sectorial e profesional, e que estas alianzas fortalecerían aínda máis a integración, que xa non só sería económica, senón política e social. Este proceso non foi tan automático como os europeístas dos anos cincuenta pensaban, e o propio Jean Monnet, anos despois da creación da CEE, afirmou “si c’etait à refaire, je commençarais par la culture”. Daquela, ¿poderemos falar algún día da “nación europea” ou dunha caste de sentimento identitario pan-europeo? Alguén dixo unha vez que somos o que soñamos e a constitución dunha identidade colectiva europea leva sendo perseguida por moitos homes e mulleres dende hai décadas. Por exemplo, Dankwart Rustow afirmaba xa en 1968:
“Since World War II, common European loyalties have begun to compete with the national allegiances of the past, and to that extent the European countries are losing their character as nations: if the process should continue, our descendants may one day be able to speak of a European Nation” (en Connor, 1993: 353).

Do mesmo xeito, outros autores, como Tiryakian, coinciden en augurar hoxendía o éxito do proceso de nation-building europeo:
“One may view the next half-century as the restructuration of collective national identity in Europe. In an unguarded moment of optimism, I think that one scenario for the year 2050 may be that an integrated European economic system framed by a political confederation that would allow for both an enlarged pan-European identity based on political rights and regional-cultural identity” (Tiryakian, 1993: 342)
De novo, ¿poderemos falar algún día dunha nación europea? E outra vez: somos o que soñamos ser. A nosa xeración vai ter a responsabilidade de construír política e socialmente a Unión, o maior espazo de liberdade, xustiza e solidariedade do mundo. Un lugar para sermos cidadáns europeos.

[i] Xa en 1984 o Parlamento Europeo pronunciouse a favor de relacións directas entre a CEE e as súas rexións. A Carta Comunitaria de Rexionalización de 1988 invitaba aos Estados a dotarse dunha estrutura rexionalizada foi interpretada como un documento federalizante. Porén, nunca foi votada polo pleno.
[ii] Habermas afirma que o actual estadio da globalización debe ser entendido como proceso, non como estado final. Ao seu xuízo hoxendía a súa principal característica consiste en difundir por todo o mundo os produtos estandarizados por unha cultura de masas fortemente influenciada polos Estados Unidos (Habermas, 2000:101).
[iii] Stuart Mill afirmaba que “Hai que repetir, unha vez máis, que unha sociedade que queira ser feliz debe coidar con máis esmero a liberdade que a orde porque un Estado que empequenece aos seus cidadáns acaba comprobando que con homes pequenos non cabe facer grandes empresas”.